Newly discovered documents about Grigor Zohrap’s activity
##plugins.pubIds.doi.readerDisplayName##-:
https://doi.org/10.52837/27382702-2022.2-90Բանալի բառեր-:
Grigor Zohrap, Poghos Nubar Pasha, Arshak Chopanyan, Patriarch Zaven Ter Yeghian, A. Mandelshtam, ambassador M.N. Girs, compromise agreement, Armenian national delegation, Nubar MiqayelyanԱմփոփում
Պրոֆեսոր Ալբերտ Շարուրյանի «Գրիգոր Զոհրապի կյանքի և գործունեության տարեգրություն» աշխատության հրատարակումից հետո թվաց, թե այլևս Գ. Զոհրապի կյանքի բոլոր դրվագները բացահայտված են: Սակայն հայկական բարենորոգումների շուրջ 1913 թ. ծավալված ռուս-գերմանական դիվանագիտական մրցապայքարի ուսումնասիրությունը մեզ հանգեցրեց այն համոզմանը, որ Գ. Զոհրապը ոչ միայն ակտիվորեն ներգրավված է եղել այդ գործընթացում, այլև կատարել է հայկական կողմից գլխավոր բանակցողի գործառույթը, ինչը վրիպել է պատմաբանների և բանասերների ուշադրությունից: Եթե Եվրոպայում Հայկական հարցը տերություններին ներկայացնող պաշտոնական մարմինը Պողոս Նուբար փաշայի գլխավորած Հայ ազգային պատվիրակությունն էր, ապա Կ. Պոլսի օտարերկրյա դեսպանությունների հետ հայկական բարենորոգումների շուրջ բանակցություններ վարող պաշտոնական մարմինը պատրիարքարանի Ապահովության հանձնաժողովն էր: Գ. Զոհրապը եղել է Ապահովության հանձնաժողովին սատարող Հարստահարական հանձնաժողովի հինգ անդամներից մեկը և աստիճանաբար դարձել է Կ. Պոլսի դեսպանությունների հետ բանակցություններ վարող գլխավոր անձը: Բանակցային գործընթացին նրա մասնակցությունը գաղտնիացվել է ինչպես ռուսական դիվանագիտության, այնպես էլ հայկական շրջանակների և հենց Գ. Զոհրապի կողմից: Նա օսմանյան խորհրդարանի պատգամավոր էր, և գաղտնիացումը նպատակ ուներ նրան զերծ պահել դավաճանության երիտթուրքական ենթադրվելիք մեղադրանքներից:
Ընթերցողի ուշադրությանը ներկայացվող վավերագրերը վերաբերում են 1913 թ. օգոստոսի 20-ին, 21-ին, 24-ին, սեպտեմբերի 1-ին և 2-ին ռուսական դեսպանատան առաջին թարգման Ա. Ն. Մանդելշտամի և օգոստոսի 30-ին գերմանական դեսպանատան երկրորդ թարգման Շյոնբերգի հետ Գ. Զոհրապի հանդիպումներին: Այդ վավերագրերը պահվում են Մայր Աթոռ Սուրբ էջմիածնի ձեռագրատանը: Վավերագրերից բացակայում է Գ. Զոհրապի անունը, սակայն տերությունների արտգործնախարարությունների փաստաթղթերի և ժամանակակիցների հուշերի համադրումն ապացուցում է, որ պատրիարքարանի կողմից բանակցություններ վարող անձը եղել է Գ. Զոհրապը: Հանդիպումների ավարտից հետո Գ. Զոհրապը եկել է Ապահովության հանձնաժողով և պատմել է բանակցությունների ընթացքի և արդյունքների մասին: Նրա հաշվետվությունները արձանագրվել են և ուղարկվել Ամենայն հայոց կաթողիկոս Գևորգ Հինգերորդ Սուրենյանին: Առաջին անգամ հրատարակվող այս վավերագրերի ուսումնասիրությունը վկայում է, որ Գ. Զոհրապը ծանրակշիռ ներդրում է ունեցել հայկական բարենորոգումների շուրջ ռուս-գերմանական փոխզիջումային համաձայնություն կայացնելու գործում: Այդ բանակցություններում նա ցուցաբերել է փոխշահավետության հիման վրա հաշտարար համաձայնություն կայացնելու դիվանագիտական հմտություններ:
